Szkic epistemologiczny

---

 

Oprócz filozofii platońskiej ogromny wpływ na estetykę wczesnego średniowiecza ma Pismo Święte. Już od pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju pojawia się tutaj kategoria piękna. Odnosi się ona do stworzenia. Bóg jako twórca, spogląda na swe dzieło i widzi, że jego wytwór jest piękny. Odnajdujemy tu dwa istotne stwierdzenia, pierwsze odnoszące się do tego, że świat jest piękny, a drugie że jest piękny ze względu na swoją celowość. Z kolei Księga Mądrości mówi o pięknie nie tylko tworów boskich, ale także ludzkich. Przypisuje bowiem piękno tworom, które są w stanie do tego stopnia zachwycić, że ludzie przypisują im boskość.

 

Jeszcze przed pierwszym wiekiem naszej ery dochodzi do niezwykłego przełomu. Pojawiające się chrześcijaństwo zmienia spojrzenie na otaczający świat, odrywa od spraw doczesnych, a kieruje ku wiecznym. W związku z tym wszystkie dotychczasowe starożytne teorie związane z filozofią materialistyczną tracą na wartości, na rzecz platonizmu. Oprócz filozofii platońskiej ogromny wpływ na estetykę wczesnego średniowiecza ma
Pismo Święte.
Już od pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju pojawia się tutaj kategoria piękna. Odnosi się ona do stworzenia. Bóg jako twórca, spogląda na swe dzieło i widzi, że jego wytwór jest piękny. Odnajdujemy tu dwa istotne stwierdzenia, pierwsze odnoszące się do tego, że świat jest piękny, a drugie że jest piękny ze względu na swoją celowość. Z kolei Księga Mądrości mówi o pięknie nie tylko tworów boskich, ale także ludzkich. Przypisuje bowiem piękno tworom, które są w stanie do tego stopnia zachwycić, że ludzie przypisują im boskość. Pojawia się tu także inny wiążący się z kulturą Grecji motyw – Bóg stwarzający świat według miary, liczby i wagi. Nie znaczy to oczywiście, że biblijny, czy też hebrajski obraz piękna wiąże się z tym Greckim. O ile dla Greków piękne były własności rzeczy, tutaj podkreślano ich działanie. Wiąże się z tym upatrywanie piękna w dynamice, w czymś co działa, odwrotnie do greckiej statycznej harmonii. Estetyka chrześcijan czerpała jednak z obu źródeł: ze Starego Testamentu i z tradycji greckiej.

Niektórzy, tak jak Tertulian, potępiali pracę artystów, stanowili oni jednak mniejszość, inni widzieli w niej rękę Boga. Bazyli jeden z ojców Kościoła greckiego, główne swe tezy buduje z Księgi Rodzaju, jednak uzasadnia je filozofią grecką. Jego istotnym wkładem w historię estetyki jest wprowadzenie czynnika podmiotowego. Piękno funkcjonujące we wszechświecie można uchwycić wzrokiem. Wątek podmiotowy ujawnia się w tym, że zauważa konieczność specjalnego ujęcie obiektu z jego własnościami przez podmiot. Pojawia się u niego również pankalia, czyli piękno celowego świata. Ojcowie kościoła Greckiego, tacy jak Bazyli wywodzili się z tej właśnie kultury, w związku z tym nie uniknione było nawiązanie do pojęć tradycyjnie z tą kulturą związanych. Opierając się na Ewangelii, w której żadnej estetyki nie było, a korzystając z dokonań estetycznych Greków, tworzą własną estetykę. Jednak, jak należy pamiętać nie jest to dziedzina, która cieszy się szczególną popularnością 1.

Dalszy etap rozwoju myśli estetycznej w obrębie chrześcijaństwa stanowią rozważania platończyka V wieku. Jest to autor anonimowy, jednak jako, że jego pisma wstępnie przyznawane były Dionizemu Areopagicie, przeszedł do historii jako
Pseudo-Dionizy.
Estetyka jego miała wiele wspólnego z estetyką Bazylego i innych greckich Ojców Kościoła IV wieku. Była to najbardziej transcendentna forma estetyki w trakcie istnienia całej historii. Piękno staje się najwyższym dobrem i przyczyną wszechrzeczy. Uważa, że Wszelki byt pochodzi z Piękna-i-Dobra, wszelki trwa w Pięknie-i-Dobru, wszelki nawraca do Piękna-i-Dobra 2. Pseudo-Dionizy piękno przypisuje Stwórcy. Jeśli zatem widzimy piękno w świecie, to istnieje ono jedynie, jako odbicie piękna Boga. Z własności empirycznej Pseudo-Dionizy tworzy wartość absolutną. U Pseudo-Dionizego pojawia się również wątek związany z emanacją piękna 3. Piękno emanując pozostawia swój ślad na świecie. W związku z takim ujęciem jego definicja pracy artysty jako tworzącego piękno, wywodzi się od naśladowania piękna, ale doskonałego i niewidzialnego. Artysta aby to osiągnąć powinien posługiwać się formą materialną. Dzieje się to na zasadzie odrzucania tego co zbędne. U Anonima V wieku piękno pojawia się również jako światło, blask oraz harmonia. Innymi słowy jako proporcja i blask 4.

Bizancjum przejęło zaproponowany przez poprzedników tok estetycznego rozumienia rzeczywistości. Jednak rozgorzał tutaj spór o ikonę, czy też o obrazy. Z jednej strony pojawiają się tacy, którzy zabraniają jej powstawania, a z drugiej ci, którzy wręcz czczą ją, gdyż jest odwzorowaniem tego co duchowe i niewidzialne.

Augustyn podobnie jak jego poprzednicy przyjmuje pojęcie piękna za filozofią platońską i z Pisma Świętego. Piękno jest więc, własnością obiektywną. Traktuje je, jako coś, co istnieje poza człowiekiem, on sam jest tylko jego widzem. Jest tutaj również nawiązanie do idei harmonii. W definiowaniu piękna pojawia się także umiar, kształt i ład. Rytm stanowi pojęcie podstawowe w estetyce Augustyna. Staje się on źródłem wszelkiego piękna. Pojawia się więc tutaj wątek matematyczny, gdzie piękno zależy od stosunku części. Wylicza on pięć rodzajów rytmu: w samych dźwiękach, w postrzeżeniach, w pamięci, w czynnościach człowieka, w umyśle. Człowiek posiada rytm wrodzony. Podejmuje także wątek piękna świata, stworzonego przez Boga. Mówi też, że niemożliwym jest zobaczenie całego piękna. Brzydota stajeczymś niepozytywnym, brakiem piękna.

Estetyka starożytności w swym rozumieniu ewoluowała ku temu, aby wyodrębnić sztuki takie jak malarstwo i rzeźba, lecz jeśli tego dokonała to ze względu, na to, że są naśladowcze, czy iluzoryczne. To właśnie u Augustyna następuje zbliżenie pojęcia sztuki do pojęcia piękna. Argument iluzoryczności, czy też naśladownictwa nie mógł wyznaczać rzeźby czy też malarstwa jako sztuki (w rozumieniu bliższym naszemu). Coś, co mogło jako takie je traktować, był fakt wytwarzania piękna. Jednak mimo to, nie cenił sztuk w jednakowy sposób. Najwyżej cenił muzykę, którą wiązał z liczbami i ścisłą proporcją. Znacznie niżej stawiał malarstwo i rzeźbę 5.

Średniowiecze nie wpłynęło znacznie na podział sztuk. Większość zadowalała się tradycyjnym podziałem na sztuki wolne i rzemieślnicze. Jeden z średniowiecznych podziałów Sztuki – Hugona od Św. Wiktora z XII w., mówi o sztukach teoretycznych, praktycznych, mechanicznych i logicznych. Jego podział sztuk przyjmował także poezję jako jeden z rodzajów sztuki. Radulf przyjął inny podział, zrywając z tradycyjnymi przyjmuje filozofię, wymowę, mechanikę i poezję 6.

Istnienie w Średniowieczu scholastyków, wywarło istotny wpływ również na estetykę. Podstawowym zadaniem scholastyki było porządkowanie. Właściwym początkiem dla rozważań estetycznych jest piękno. Wilhelm z Owernii mówi, że piękne jest to, co się samo przez się podoba. Mówi także o tym, że piękne jest to, co cieszy umysł i pociąga go. Takie ujęcie kategorii piękna prowadzi do jego relatywizacji. Wykorzystując mniej lub bardziej stare motywy definiują go jako upodobanie, jego istotę widzą w kształcie, a właściwą wobec niego postawę w kontemplacji 7.

Scholastycy w Tomaszu z Akwinu widzą swego największego filozofa. Nie mówił o pięknie jednak zbyt wiele. Nie napisał żadnego konkretnego dzieła na temat piękna, nie poświęcił też temu zagadnieniu ani jednego rozdziału. Pomimo to, widzą w nim swego największego estetyka. Jego definicja piękna odnosi się do piękna materialnego, ale zostaje rozszerzona również do piękna niezmysłowego Rzeczy piękne u Tomasza podobają się, to jest kryterium, po tym się je poznaje. Jest to poniekąd nawiązanie do filozofii Wilhelma z Owernii, U Tomasza nie każda rzecz, która się podoba jest piękna. Te tylko rzeczy, które oglądamy bezpośrednio są piękne. Zatem rzeczy, które są użyteczne i przez to się podobają, nie są już piękne. Mogą być z powodu tego, że się podobają przez oglądanie ale nie przez użyteczność. Mówi też o przyjemności wynikającej z kontemplacji piękna. Odnosząc się do uczuć związanych z pięknem, mówi o tych czysto estetycznych, wywołanych przez kształt, barwy, dźwięki, oraz te mieszane łączące w sobie elementy biologiczne i estetyczne. Tomasz odwoływał się po części do estetyki pitagorejskiej mówiąc o pięknie wyznaczanym przez proporcje. Pojawia się u niego również blask, jako własność piękna. Do tych dwóch czynników piękna dodaje jeszcze pełnię. Oznacza to tyle, że żadna rzecz nie może być piękna jeśli nie jest pełna w swojej formie, innymi słowy jeśli brakuje jej czegoś co naturalnie jest do niej przynależne 8.

Przypisy:

• 1 W. Tatarkiewicz, Historia Estetyki tom II, Ossolineum, Wrocław - Kraków, s. 9.
• 2 Cyt. za Ibidem s. 36.
• 3 Wcześniej o emanacji piękna mówił Plotyn.
• 4 Ibidem, s. 35 – 43.
• 5 Ibidem, s. 58 – 80.
• 6 Ibidem, s. 134 – 135.
• 7 Ibidem, s. 244 – 251.
• 8 Ibidem, s. 281 - 300.

Marcin Młynek